Türk musikisi, sadece melodik zenginliğiyle (makamlar) değil, aynı zamanda ritmik yapısının karmaşıklığı ve matematiğiyle (usuller) de dünyada eşsiz bir yere sahiptir. Batı müziğindeki “ölçü” kavramı bizde “Usul” olarak karşımıza çıkar, ancak usul sadece bir zaman ölçümü değil, eserin karakterini belirleyen bir kalıptır.
1. Usulün Temel Yapı Taşları: Düm ve Tek
Türk müziğinde ritim, “Kudüm” sazının vuruşları temel alınarak ifade edilir. Bu vuruşlar, hecelerle kodlanmıştır. Bu kodlama sistemine ritmik solfej diyebiliriz.
DÜM (Kuvvetli Zaman): Genellikle sağ elle vurulur, ölçünün en güçlü vuruşudur.
TEK (Zayıf Zaman): Genellikle sol elle vurulur, zayıf zamanları ifade eder.
TE-KE / TE-KA (Yarı Kuvvetli/Zayıf): Daha küçük zaman birimlerine bölünmüş vuruşlardır.
Önemli Not: Bir usul icra edilirken, “velvele” adı verilen süslemelerle bu ana vuruşlar zenginleştirilir, ancak ana iskelet (Düm-Tek yapısı) bozulmaz.
2. Usullerin Sınıflandırılması
Usuller, zaman (vuruş) sayılarına göre iki ana kategoride incelenir:
A. Küçük Usuller (2 – 15 Zamanlı)
Şarkı, türkü, ilahi, saz semaisi ve oyun havaları gibi daha seri ve kıvrak formlarda kullanılır.
Örnekler: Nim Sofyan, Semai, Sofyan, Türk Aksağı, Düyek, Aksak.
B. Büyük Usuller (16 – 124+ Zamanlı)
Genellikle Mevlevi ayinleri, Kâr, Beste gibi çok daha ağır, ciddi ve klasik formlarda kullanılır. Bu usullerin bir döngüsü bazen dakikalarca sürebilir.
Örnekler: Çifte Düyek, Hafif, Muhammes, Zencir.
3. En Çok Kullanılan Usuller ve Örnekler
Aşağıdaki tabloda, Türk müziğinde en sık karşılaşacağınız usulleri, zaman yapılarını ve karakterlerini inceleyebilirsiniz.
| Usul Adı | Zaman | Batı Karşılığı | Karakteri ve Yapısı |
| Nim Sofyan | 2 | 2/4 | En basit usuldür. Yürüyüş temposundadır. Canlı ve neşelidir. |
| Semai | 3 | 3/4 | Valsi andırır ancak vurguları farklıdır. Akıcıdır. |
| Sofyan | 4 | 4/4 | Nim Sofyan’ın iki katıdır. İlahiler ve marşlarda sıkça görülür. |
| Türk Aksağı | 5 | 5/8 | “Aksak” (topallayan) ritimlerin ilkidir. Çok karakteristik bir Türk ritmidir. (2+3 veya 3+2). |
| Yürük Semai | 6 | 6/8 veya 6/4 | Klasik eserlerin vazgeçilmezidir. Dairesel bir his yaratır. |
| Devr-i Hindi | 7 | 7/8 | Melankolik ve kıvrak olabilir. (3+2+2) yapısındadır. |
| Düyek | 8 | 8/8 | Türk müziğinin en yaygın usulüdür. Neredeyse her türde (Sanat müziği, popüler şarkılar) kullanılır. |
| Aksak | 9 | 9/8 | Oynak, canlı ve coşkuludur. Roman havalarının temelidir. |
4. İnceleme ve Eser Örnekleri
Konuyu pekiştirmek için bazı popüler usulleri ve o usulde bestelenmiş bilinen eserleri inceleyelim:
1. Nim Sofyan (2 Zamanlı)
Çok sade bir “BİR-iki” yapısı vardır. Genellikle oyun havaları ve hafif şarkılarda kullanılır.
Vuruş: Düm – Tek
Eser Örnekleri:
Üsküdar’a Gider İken (Kâtibim)
Çeçen Kızı (Tanburi Cemil Bey)
Longaların çoğu (Örn: Nihavend Longa)
2. Türk Aksağı (5 Zamanlı)
Beş zamanlıdır ancak eşit bölünmez. Bir tarafı kısa kalır, bu da ona “aksak” (topallayan) hissini verir.
Vuruş: Düm-Te-Ke-Düm-Tek (Kısa-Kısa-Uzun gibi duyulur).
Eser Örnekleri:
Bir Dalda İki Kiraz
Derdimi Ummana Döktüm
3. Düyek (8 Zamanlı)
Türk Sanat Müziği repertuvarının belki de yarısı bu usuldedir. 8 vuruştan oluşur ve çok dengeli bir yapısı vardır.
Vuruş: Düm-Te-Ka-Düm-Tek-Te-Ka-Düm-Tek (4+4 veya 5+3 şeklinde duyulabilir).
Eser Örnekleri:
Kalamış (Münir Nurettin Selçuk)
Dönülmez Akşamın Ufkundayız
Yine Bir Gülnihal
4. Aksak (9 Zamanlı)
Halk arasında “dokuz sekizlik” olarak bilinir. Özellikle oyun havalarında temposu yüksektir, klasik eserlerde ise “Ağır Aksak” olarak daha yavaş icra edilir.
Yapı: (2+2+2+3) şeklindedir. Sondaki 3’lü birim, o meşhur “sekmeyi” yaratır.
Eser Örnekleri:
Rampi Rampi (Roman Havası)
Pencere Açıldı Bilal Oğlan
Nasıl Geçti Habersiz (Ağır Aksak formunda)
5. Curcuna (10 Zamanlı)
Adı üstünde, karmaşık ve eğlenceli bir usuldür. Genellikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu türkülerinde sıkça rastlanır.
Eser Örnekleri:
Kırmızı Gül Demet Demet
Eğin Dedikleri Küçük Bir Şehir
5. Usul Neden Önemlidir? (Aruz ve Usul İlişkisi)
Eski bestekarlar, güftenin (şiirin) vezni ile usulün vuruşlarını birbirine uydurmaya büyük özen gösterirlerdi.
Şiirdeki uzun hece, usuldeki kuvvetli zamana (Düm),
- Şiirdeki kısa hece, usuldeki zayıf zamana (Tek) denk getirilirdi.
Bu sayede şarkı söylenirken kelimeler bozulmaz, konuşur gibi doğal bir akış oluşurdu. Buna “Prosodi” denir.
Yorumlar